Upacara Ruwatan

UPACARA RUWATAN

I. ARTI UPACARA RUWATAN

Ruwatan kui kasil saka tetembungan ngruwat sing artine yaiku ngopeni.
Dene Upacara Ruwatan kui nduweni teges ngresiki, lan nyuceakake menungso saka kasusahan batin kanthi ngenengake upacara kang biasane nanggap wayang purwa, kanthi lakon “Murwa Kala”.
Ruwatan iku salahsijining upacara adat Jawa sing tujuane kanggo mbebasake manungsa, utawa wilayah saka ancaman bahaya. Inti upacara ruwatan iki sejatine ndonga, nyenyuwun perlindungan marang Gusti Allah saka ancaman bahaya-bahaya umpamane bencana alam lan liyane, uga ndonga nyuwun pengampunan dosa-dosa lan kesalahan-kesalahan sing wis dilakoni, sing isa nyebabake bencana utawa sing dianggep bakal nuwuhake sial.

II. ASAL USUL

Upacara Ruwatan iku sejatine asale saka cerita wayang purwa, yaiku sinebut Murwakala utawa Purwakala. Purwa ateges asal utawa pembuka, Kala artine bencana. Dadi, Purwakala tegese asal saka bencana. Crita kui nyritaake babagan asal usul lahire raseksa jenenge Kala.
Crita singkate ngene :
Wektu kui Bathara Guru lagi omong-omongan karo garwane, yaiku Dewi Uma. Mabur ning dhuwur samudro
numpak lembu Andhini. Bathara Guru ora bisa nahan nafsu, kepengen dadi siji marang Dewi Uma. Nanging Dewi Uma ora gelem. Akhire wenihe (sperma) Bathara Guru tiba ning donya, lan malih dadi makhluk sing gedhe, yaiku raseksa. Raseksa kui mau mabur ning kayangan nggoleki bapake, yaiku Bathara Guru. Bathara Guru ngakoni menawa kui putrane, lan raseksa kui dijenengke Bathara Kala. Kala takon karo bapake, menungsa sing koyo piye sing ethuk dadi pakanane. Bathara Guru njawab, yaiku manungsa sing kalebu anak sukerta, yaiku sing duweni nasib sial amarga lairane utawa menungso sing nduweni dosa. Kala medhuk nyang donya lan nggoleki mangsane. Bathara Guru lagi sadar menawa sing kalebu anak sukerta kuwi akeh banget. Menawa Kala ora dicegah menungso ning donya bakal enthek dipangan Kala. Akhire Bathara Guru nduweni syarat kanggo anak sukerto menawa ora pengen dipangan Bathara Kala kudu nganaake upacara Ruwatan. Lan Kala bakal bali ning asale menawa disangoni sesaji.

Amarga kuwi, kanggo ngilangake sial, wong Jawa nganaake upacara Ruwatan kanggo anak sukerto, kanggo ngusir Bathara Kala. Upacara Ruwatan nganggo nanggap wayangan sing lakone Bathara Kala, karo nyediaake sesaji kanggo sangu Bathara Kala lungo nyang panggonane.

III. TUJUAN

Ruwatan iku tujuane kanggo mbalekake neng keadaan sedurunge, maksude keadaan saiki sing kurang apik dibalekake neng keadaan sudurunge sing apik. Tujuan liya ruwatan yaiku mbebasake wong utawa barang utawa desa saka ancaman bencana sing kemungkinan bakal kedadiyan dadi isa dianggep yen upacara adat iki sejatine kanggo tolak bala utawa mbuang sial.

IV. JENISE RUWATAN

1. Ruwatan kanggo awake dewe
Ruwatan kanggo awake dewe kui nduweni tujuan kanggo ngresiki salahsiji uwong sing dianggep bakal sial, utawa wis gawe dosa. Biasane mung ditebus nganggo mertapa, poso, utawa nganaake slametan.
2. Ruwatan kanggo lingkungan
Ruwatan sing kanggo lingkungan, upamane omah. Tujuane :
- Nguwenehi pager ghoib kanggo nahan, nolak, lan mindahake apa wae sing asipat negatif sing ono ning omah kui, utawa sing arep mlebu ning moah sing diruwat. Biasane nganggo tumbal (sesaji) sing diperloake.
- Nguwenehi pager ghoib, supaya uwong sing nduweni niat ala ora iso mlebu ning omah kui.
- Nguwenehi pager ghoib kanggo nggurung utawa nolak setan.
3. Ruwatan kanggo daerah
Ruwatan Daerah iku kanggo nolak bencana utawa bahaya ning daerah. Biasane nanggap wayang purwa sing dilakoni wayah bengi. Tujuan liyane yaiku dedonga supaya daerah kang diruwat kui makmur, ayem, lan tentrem.

V. ANAK SUKERTA

Miturut kepustakaan ” Pakem Ruwatan Murwa Kala “ Javanologi gabungan saka pirang-pirang sumber, antarane saka Serat Centhini ( Sri Paku Buwana V ), uwong sing kudu diruwat kui jenenge anak utawa uwong ” Sukerta ”. Sing kalebu anak Sukerta yaiku :
1. Ontang-Anting, yaiku anak tunggal lanang utawa wedhok.
2. Uger-Uger Lawang, yaiku anal loro lanang kabeh.
3. Sendhang kapit Pancuran, yaiku anak 3 sing mbarep lan ragil lanang lan anak sing kaping loro wedhok.
4. Pancuran Kapit Sendhang, yaiku anak 3, sing mbarep lan ragil wedhok lan anak sing nomer loro lanang.
5. Anak Bungkus, yaiku anak sing lahir kebungkus karo placenta.
6. Anak Kembar, yaiku anak loro sing lair bareng, lanang utawa wadon kabeh, utawa “kembar dampit” yaiku kembar siji lanang siji wedhok.
7. Kembang Sepasang, yaiku anak loro wedhok kabeh.
8. Kendhana-Kendhini, yaiku anak loro, siji lanang siji wedhok.
9. Saramba, yaiku anak lanang kabeh, cacahe 4.
10. Srimpi, yaiku anak wedhok kabeh, cacahe 4
11. Mancalaputra atau Pandawa, yaiku anak 5 lanang kabeh.
12. Mancalaputri, yaiku anak 5 wedhok kabeh.
13. Pipilan, yaiku anak 5, sing 4 wedhok, lan sing siji lanang.
14. Padangan, yaiku anak 5, sing 4 lanang, lan siji wedhok.
15. Julung Pujud, yaiku anak sing lair pas matahari angslep.
16. Julung Wangi, yaiku anak sing lair pas matahari njedul.
17. Julung Sungsang, yaiku anak sing lair pas jam 12 awan.
18. Tiba Ungker, yaiku anak sing lair, terus mati.
19. Jempina, yaiku anak sing mati pas umur 7 sasi ning weteng.
20. Tiba Sampir, yaiku anak sing lair kalungan usus.
21. Margana, yaiku anak sing lair pas perjalanan.
22. Wahana, yaiku anak sing lair ning ngarep omah utawa ning latar ngomah.
23. Siwah atau Salewah, yaiku anak sing lair nduweni 2 macem werna kulit, ireng lan putih.
24. Bule, yaiku anak sing lair nduweni kulit koyo bule.
25. Kresna, yaiku anak sing lair nduweni kulit ireng.
26. Walika, yaiku anal sing lair prematur utawa cilik banget.
27. Wungkuk, yaiku anak sing lair nduweni geger sing bengkok.
28. Dengkak, yaiku anak sing lair nduweni geger sing nonjol, koyo geger onta.
29. Wujil, yaiku anak sing dilairke cebol.
30. Lawang Menga, yaiku anak sing dilarke pas anane “candakala” yaiku langit sing katon abang.
31. Made, yaiku anak sing dilairke ora nganggo lambaran/kloso.
32. Uwong sing ngliwet, ngebrukke ” Dandhang “ (wadah sing kanggo ngiwet).
33. Mwcahke ” Pipisan ” lan nugelke ” Gandik “ (landesan lan watu sing kanggo ngaluske bumbu).
34. Uwong sing manggon ning omah sing ora enek ” tutup keyonge “
35. Uwong sing bobok ning dhuwur kasur ora ngganggo sprei (sing dinggo nutup kasur).
36. Uwong sing nggawe pajangan utawa hiasan ora nganggo samir utawa godhong gedhang.
37. Uwong sing duwe lumbung pari utawa kopra sing ora nganggo alas lan payon.
38. Uwong sing delehake barang ( dandhang misale ) ora dikei tutup.
39. Uwong sing nggawe kutu sing ijeh urip.
40. Uwong sing ngadhek ning tengah lawang.
41. Uwong sing ndodok ning ngarep lawang.
42. Uwong sing songgowang.
43. Uwong sing senengane ngobong kulit bawang.
44. Uwong sing nggatukke barang siji lan sijine (misale dandhang didu karo dandhang).
45. Uwong sing seneng ngobong rambut.
46. Uwong sing senengane ngobong kloso sing seko pring.
47. Uwong sing senengane ngobong kayu uwit “kelor”.
48. Uwong sing senenge ngobong balung.
49. Uwong sing senengene nyapu ora ditutukke, utawa ora diobong sisan.
50. Uwong sing senenge ngguwang uyah.
51. Uwong sing mbuwang regetan saka jendela.
52. Uwong sing mbuwang regetan ning longan.
53. Uwong sing bobok pas srengenge njedul.
54. Uwong sing bobok pas srengenge angslup ( wayah surup ).
55. Uwong sing menek uwit pas jam 12 awan ( wayah bedhug ).
56. Uwong sing bobok pas jam 12 awan.
57. Uwong sing ngliwet trus ditinggal lungo.
58. Uwong sing seneng ngakoni duweke wong liyo.
59. Uwong sing senenge ninggal beras ning ” lesung ”.
60. Uwong sing ngambrukke pemean “wijen”.

VI. PIRANTI RUWATAN

Ana pirang-pirang piranti sing kudhu eneng ning upacara ruwatan. Piranti sing digunaake miturut adat ning daerah dianeake ruwatan kui. Antarane :
• Piranti kanggo nanggap wayang kulit purwa, lakon “Murwa Kala”, yaiku :
1. Gamelan Jawa
2. Wayang Kulit sak kotak, komplit
3. Kelir utawa kain
4. Blencong utawa lampu minyak

• Sesajen kang kudhu disediaake yaiku :
1. Tuwuhan, antarane ana gedhang raja sing uwis mateng lan apik, sing ditegor karo gagange, lan cengkir gading utawa kelapa enom, wit tebu karo godhonge, godhong ringin, godhong elo, godhong apa-apa, godhong serep, godhong alang-alang, godhong meja lan kara, lan godhong kluwih sing sakabehe ditali ngadhek ning cagak lawang. Nduweni teges dadi hiasan lan penyuwunan.
2. Kembang mayang loro, sing uwis dipaes, diselehake ning mburi kelir kiwo lan tengen, kembang setaman ning bokor, diselehake ning ngarepe dhalang sing bakal dinggo kanggo ngedusi Batara Kala, lan wong sing diruwat.
3. Geni utawa watu areng ning jero anglo, kipas, lan kemenyan sing bakal digunaake Kyai Dalang salebeting tanggapan.
4. Kain mori putih kurang luwih dowone 3 meter, digelar ning ngisor debog panggungan saka kelir nyanti sak mburining kelir lan diwenehi kembang mawar ning ngarepe kelir nganti panggonan lenggahe Dalang. Dene ning mburi kelir pinangka panggonan lelenggahane Uwong sing diruwat kanti nganggo selimut kain mori putih.
5. Gawangan kelir sisih nduwur, dipaes nganggo kain batik sing anyar, cacahe 5, antarane kain sindur, kain bango tulak lan dikei pari segedeng.
• Macem-macem sega sing kudhu ana, yaiku :
1. Sega Golong nganggo goreng-gorengan, pindang kluwih, pecel pithik, Nasi golong dengan perlengkapannya, goreng-gorengan, pindang kluwih, pecel ayam, sayur menir.
2. Sega Wuduk nganggo iwak lembaran, lalaban, timun, lombok gedhe, abang lan ijo, brambang, lan dele ireng.
3. Sega Kuning nganggo ondog pithik sing didadar, cacah telu, lan srundeng.
• Macem-macem bubur/jenang, yaiku :
1. Jenang abang
2. Jenang putih,
3. Jenang kaleh,
4. Jenang baro-baro (bubur sing werna-werna).

• Macem-macem jajanan pasar, yaiku :
Gedhang raja, jambu, salak, suruh sing dikei duwit, gula jawa, kelapa, jajanan arupa blingo sing dikei werna abang, kemenyan kembang, banyu sing diwadahke cupu, jarum lan benang ireng-putih, kaca cilik, kendi sing isine banyu, empluk (kacang ijo, dele, kluwak, kemiri, gereh, endhog pithik, dan duwit sak sen).

• Piranti liyane, yaiku :
1. Benang lawe, minyak kelapa kanggo lampu blencong.
2. Arupa kewan-kewanan misale manuk dara, pithik, utawa bebek.

VII. TATA CARA RUWATAN

Tata cara ruwatan antarane :

• Nanggap wayang purwa kanthi lakon “Murwa Kala”
Kanggo keluarga sing ora mampu nanggap wayang, isoh ngundang dhalange wae, tanpa nganggo gamelan lan wayange. Dhalange iso crita wae babagan lakon “Murwa Kala”.
• Dhalang mau bakal mimpin upacara cukuran rambutlan siraman. Sing bakal nyukur yaiku wong tuwa saka anak sing bakal diruwat. Rambut sing dicukur bakal dilarung bareng karo sesajen sing disediaake.
• Kanngo syarat, dijukuk sithik wae geteh saka asal siale. Getheh kui bakal dilarung. Carane njukuk getheh yakui nganggo ri, trus dioleske ning kapuk putih. Ri karo kapuke mau dilarung karo:
1. Beras 4 kg
2. Slawat 1 Dirham (duit regane emas 1 gram)
3. Pithik
4. Teklek (sandal saka kayu)
5. Benang Lawe sagulung
6. Endhok pithik sing lagi metu, durung enek sedina
7. Gula setangkep (gula Jawa sapasang), gula pasir 1 kg
8. Rambut sing dicukur
9. Kelapa 1 cacahe
Kelapa, benang lawe, telur ayam, kapas lan ri dilabuh karo maca: “Ingsung ora mbuwang klapa lan isine, ananging mbuwang apa kang ndadekake apesing awakku”.

VIII. PIWULANG NING UPACARA RUWATAN 

Upacara Ruwatan sing dianaake wong Jawa ora bisa ditegesake utuhan. Menawa digateake, upacara Ruwatan kui ora mung upacara nanggap wayang, nyukur rambut, lan nglarung sesajen nangging uga nduweni makna saka urut-urutaning Upacara. Intine, Upacara Ruwatan kuwi nduweni piwulang :
1. Menawa didelok syarat-syarate ruwatan, mesti ameh kabeh menungsa kuwi kudu diruwat. Kuwi nuduhake rasa pepeling supaya menungsa kereb sedekah kanggo kaslametan kita. Sakbenere kuwi ora kudhu ngganggo upacara ruwatan amarga ruwatan kuwi karana katentreman ing jero ati.
2. Ruwatan mesti enek kaitane karo Batara Kala. Sakbenere, Kala kuwi artine wektu. Nduweni ateges supaya menungsa bisa ngurmati wektu, uga wedi karo wektu. Tuladhane, mbesok saben menungsa bakal meruhi mati.
3. Ruwatan kanggo ngresiki dosa-dosa kita. Nduweni teges supaya kita tansah tumindak sing apik, lan ngedohi tuindak sing ala, sing bisa ndadeake uripe menungsa ora tentrem.